Na mostra che fej fazion

Mo ti ani 1960 se à la Talia damandà l hinterland de Trieste nce sce zënza suzes. Y l fova l medem mumënt canche i Südtirol-ativisć pertendova tres na lingia de atentac l dërt de autodeterminazion politica per l Südtirol y la Talia respundova cun azions brutales dla polizai, śarova via de si bona y malterjova – te n valgun caji fova la cunseguënzes nce la mort. L univa fat pona pruzesc de propaganda politica. Avëi doi pëisc y doi mesures fova l sëni de recunescimënt dl Stat talian tla cuestion de Südtirol.

L cumplajëi cun sé nstës dl Stat che univa daldò y tresora cun l’autonomia de Südtirol y la lauda che la sibe semea la miëura autonomia dl mond – coche l fova unì dit n iede te na brosciura dla provinzia – ne n’ie de plu iedesc nia adatà, sibe nia dal pont d’ududa giuridich che no da chël storich-politich. L fova la batalia dantaldut dla Südtiroler Volkspartei (SVP), che à arjont ala fin na miëura autonomia per Südtirol. L’apruvazion de puech pra la senteda generela dla SVP dl 1969 lecorda nce na autonomia che ne n’univa nia ududa unfat sterscia da duc: la ne n’ie nia la soluzion dla cuestion de Südtirol. I südtirolesc ie aldò dl senificat politich n popul a chël che l ti spieta l’autodeterminazion, ma chëla ti ie for unida y vën mo for negheda.

L ne n’ie deguna rejon per ti sentì gra al stat fulestier Talia per chësta nce sce miëura autonomia che ie mo for n pericul. Ma politicamënter iel de gra al mpëni determinà dl minister per i stac fulestieres austriach Bruno Kreisky che dan ala unfataria tl medem mumënt y ala sabotage sucrëta dla ÖVP – l storich Helmut Golowitsch l à mustrà su cun gran merit – à purtà la cuestion de Südtirol dan la senteda generela dla Organisazion dla Nazions Unides (UNO). Al “Befreiungsausschuss Südtirol-BAS” iel da ti sentì gra de prinzip che la Talia se à muet de vieres de tratatives a pië via dal autonn dl 1961, sburdleda dala tëma di avenimënc te Südtirol y dala reazions dla stampa internazionela che univa docà.

Chësc dëssa cherdé a mënt la mostra cun si pec de lecort y tesć. La se porta ite nsci tla memoria dl prejënt y fej fazion sciche n ficer dla urità storica contra la desmincianza y i tentatifs fins dla dessenëusa politica de oportunism de al didancuei te Südtirol. Zënza i Südtirol-ativisć ne fossel per la Talia nia unì su l druch de se lascé ite a tratatives che la politica de Südtirol à pudù nuzé ora cun suzes. Sambën ne vëniel chësc dala Talia ufiziela mei dat pro y ti protocoi dl Guviern talian ne n’iel sembën deguna informazion sun la blota tëma cun chëla che l stat fulestier ie jit ite tla tratatives. I prim ministri talians da fundamënt y democratics coche Aldo Moro y ala fin Giulio Andreotti ie stac boni de purté inant cun bona ulentà l’opra de na miëura autonomia. La ne n’ie nia da baraté ora cun l dërt nia da renunzië dl’autodeterminazion y perchël mé na soluzion politica per ntant.

La mostra vën azeteda y vijiteda, nce da truep jëuni che uel savëi coche l ie nasciù la batalia per la lidëza te Südtirol, per ce rejons, cun ciun de gran sacrifizies y cunseguënzes per chëi che fova tuchei. La politica de Südtirol de chëi tëmps ne n’à nianca abù reazions stersces contra la tortures ncherscëules y l tratamënt contra la denità dla persona di śarei via. I mesuns de prutesta legitims ne n’ie nianca n pert unii nuzei ora. Prutestes de massa y scumenciadives ressolutes a livel internazionel ëssa fat si fazion. Nscila ie la SVP de chëi tëmps deventeda zënza ulëi unfat tan de gauja per i melfac dl’autorità dl stat che à assolt, dat l’amnestia o monce laudà su de ufize i perseguitëures che i ova malterjà. La mostra che ie deventeda bele n suzes per l fin che la se ova dat, fej fazion nce tl daunì. Per chësc iel da rengrazië duc chëi che ti à dat vita a chësta opra jan contra uni oposizion. Sciche ejëmpl iel da ti sentì gra al Südtirol-ativist bele mort Sepp Mitterhofer y al storich dl militer dl’armeda austriaca Oberst Mag. Dut. Hubert Speckner. La lia “Verein Südtiroler Geschichte” cun l sëurastant RA Mag. Andreas Schwaighofer à sëurantëut cun gran mpëni la gestion dla mostra.

Dut. Franz Pahl
Cunselier provinziel a.D. dla SVP
Cumëmber dl Cunsëi dla mostra “Haus der Tiroler Geschichte“