L iredentist y fascist talian Ettore Tolomei ova purvà dal 1890 inant a na maniera defin nia scientifica, a detlaré Südtirol n raion legalmënter talian. Si atività ova purtà i nazionalisć talians a mudé minonga n cont dla ghiranza da dant de mëter l cunfin a sud de Salurn y de l spusté su al “cunfin sant” dl Prëner.

La Talia ova rot tl 1915 cun l “Liam a trëi” cun Deutschland y Österreich do tratatives sucrëtes a London. Ntan chëles ti fovel unì assegurà de davanië leprò raions do la viera dala Nghiltiera, Franzia y Ruscia, danter l auter nce Südtirol. Daldò, ai 23 de mei 1915, ovela detlarà viera al Österreich-Ungaria.

La pertenduda de chisc raions ova fat a na maniera che la Talia se ova damandà ntan la tratatives de pesc do la Prima Gran Viera che la trupes dl Österreich-Ungaria se trajësse zeruch a nord dl Prëner. La trupes talianes ova daldò tëut ite Südtirol zënza cumbater.

“Provvedimenti per l’Alto Adige”

  1. Mëter adum Alto Adige y Trentino te una na provinzia cun a cë la zità de Trënt.
  2. Mëter su secreteres de chemun talians.
  3. Revijion dla zitadinanza lieda ala “Opzions” y śaré ju l cunfin dl Prëner a duta chëla persones che l ne ti fova nia unì recunesciù la zitadinanza taliana.
  4. Fé a na maniera che l sibe plu cumplicà l ruvé adalerch y l sté per di tudësc y austriacs.
  5. Scunjeré l’imigrazion de tudësc.
  6. Revijion dla cumpededa dla jënt dl 1921.
  7. Purté ite l talian coche rujeneda aministrativa.
  8. Tò y jì i funziuneres tudësc o trasferimënt tla vedla provinzies.
  9. Tò ju l “Deutscher Verband”.
  10. Tò ju duta la Lies da mont, che ne se à nia lascià ite tla Lia da mont taliana; sëurandata dla uties da mont ala Lia da mont taliana.
  11. Pruibì l inuem “Südtirol” y “Deutsch-Südtirol”.
  12. Tò y jì la zaita da uni di de Bulsan “Der Tiroler”.
  13. Talianisazion di toponims tudësc.
  14. Talianisazion dla scrites publiches.
  15. Talianisazion di inuemes de stredes y di troies.
  16. Talianisazion di inuemes de familia tudeschisei.
  17. Tò y jì l monumënt de Walther von der Vogelweide dala Plaza Walter de Bulsan.
  18. Renfurzé la trupes de carabinieres, stlujan ora grupes tudësces.
  19. Tratamënt de preferënza per ruvé pra n grunt y imigrazion de talians.
  20. Fé a na maniera che da oradecà ne se vëniel nia mescedà ite per cuestions che à da nfé cun Südtirol.
  21. Tò y jì banches tudësces; mëter su na banca taliana de credit fundier.
  22. Fé su ufizies dl daz de cunfin a Sterzing y a Toblach.
  23. Gran sustëni ala rujeneda y cultura taliana.
  24. Fé su scolines y scoles elementeres.
  25. Fé su scoles mesanes talianes.
  26. Cialé do a puntin i diploms d’università da oradecà.
  27. Ampliamënt dl “Istituto di Storia per l‘Alto Adige”.
  28. Mudamënt dl raion de pertinënza dla diozeja de Persenon y n cuntrol sterch dl’atività dl tlerus.
  29. Adurvanza dl talian pra pruzesc y dan sunieria.
  30. Cuntrol dl Stat dla Majon dl Cumerz de Bulsan y dla corporazions per i paures.
  31. Programs a puntin per trasses dla ferata, per slesiré la talianisazion dl Alto Adige (proiec dla ferata Milan-Mals, Veltlin-Prëner, Egort-Prëner).
  32. Cherdé adalerch deplù saudeies tl Alto Adige.

Funtana: Alfons Gruber, Südtirol unter dem Faschismus (Schriftenreihe des Südtiroler Kulturinstitutes 1), Bozen 1974, 21f.